แนวทางการปฏิบัติธรรม (หลวงปู่ชา สุภัทโท)

แนวทางการปฏิบัติธรรม (หลวงปู่ชา สุภัทโท)

พระโพธิญาณเถร
( หลวงปู่ชา สุภัทโท )

พระสุญฺโญฺภิกขุ พระภิกษุชาวอเมริกัน จดบันทึกเป็นภาษาอังกฤษเมื่อลาสิกขาแล้ว ท่านได้พิมพ์
เผยแผ่เป็นธรรมทาน ต่อมามีผู้แปลเป็นภาษาไทยและหลวงพ่อชาให้พระวีรพล เตชปญฺโญ
แห่งวัดหนองป่าพงสอบทาน แล้วจึงได้พิมพ์ภาษาไทย

สารบัญธรรม
​

• พากเพียรอย่างหนักในการปฏิบัติกรรมฐาน
• ควรจะพักผ่อนนอนหลับมากน้อยเพียงใด
• ควรจะศึกษาพระไตรปิฎกด้วยหรือไม่ในการฝึกปฏิบัติ
• ทำไมจึงไม่มีการสอบอารมณ์กับอาจารย์ทุกวัน
• ควรทำอย่างไรเมื่อสงสัยเกิดขึ้น
• จำเป็นไหมที่ต้องนั่งภาวนาให้นานๆหรือไม่
• ในการปฏิบัติ จำเป็นที่จะต้องเข้าถึงฌาณไหม
• เราจะเอาชนะกามราคะที่เกิดขึ้นได้อย่างไร
• ความง่วงเหงาหาวนอน ทำให้ภาวนาลำบาก
• อุปสรรคใหญ่ของลูกศิษย์ใหม่คืออะไร
• กิเลสเครื่องเศร้าหมองเป็นเพียงมายาหรือว่าของจริง
• ของฝากท้ายเล่ม

​

จัดทำโดย
น้องผึ้ง น้องปอง น้องเบลล์และนายอ๋า(วีระวงศ์)

-------------------------------------------------------------------------------
note จาก vibe
** อาจจะมีบางหัวข้อที่ซ้ำนะครับ เป็นการตั้งใจจากผมที่ทำสำเนาก็อบมา เนื่องจากต้นฉบับมาเเบบนี้ เเละผมไม่อยากทำการเเก้ไขใดๆทั้งสิ้น
*** รูปทั้งหมดในกระทู้นี้ ผมเป็นผู้นำมาตกเเต่งเอง

 

​

พากเพียรอย่างหนักในการปฏิบัติกรรมฐาน

๑. ผมได้พากเพียรอย่างหนักในการปฏิบัติกรรมฐาน แต่ยังไม่มีที่ท่าว่าจะได้ผลคืบหน้าเลย

เรื่องนี้สำคัญมาก อย่าพยายามที่จะเอาอะไรๆในการปฏิบัติความอย่างแรงกล้าที่จะหลุดพ้นหรือรู้แจ้งนั้นจะเป็นความอยากที่ขวางกั้นท่านก็ได้ จะเร่งความเพียรทั่งกลางคืนกลางวันก็ได้ แต่ถ้า
การฝึกปฏิบัตินั้นยังประกอบด้วยความที่อยากจะบรรลุเห็นแจ้งแล้ว ท่านจะพบความสงบไม่ได้เลย แรงอยากจะเป็นเหตุให้เกิดความสงสัยและความกระวนกระวายใจ ไม่ว่าท่านจะฝึกปฏิบัตินานเท่าใดหรือนานสักเพียงใด ปัญญา (ที่แท้) จะไม่เกิดขึ้นจากความอยากนั้น ดังนั้นจงเพียงแต่ละความอยากเสีย จงเฝ้าดูจิตและกายอย่างมีสติแต่อย่ามุ่งหวังที่จะบรรลุถึงอะไร อย่ายึดมั่นถือ
มั่นแม้ในเรื่องการฝึกปฏิบัติหรือในการรู้แจ้ง

๒. เรื่องการหลับนอนล่ะครับ ผมควรจะนอนมากน้อยเพียงใด

อย่าถามผมเลย ผมตอบให้ท่านไม่ได้ บางคนหลับนอนคืนละประมาณ ๔ ชั่วโมงก็พอ อย่างไรก็ตามสิ่งที่สำคัญก็คือ ท่านเฝ้าดูและรู้จักตัวของท่านเอง ถ้าท่านนอนน้อยจนเกินไป จิตก็จะตื้อเฉื่อยชาหรืซัดส่าย จงหาสภาวะที่พอเหมาะกับตัวท่านเอง ตั้งใจเฝ้าดูกายและจิตจนท่านรู้ระยะเวลาที่นอนหลับที่พอเหมาะสำหรับท่าน ถ้าท่านรู้สึกตื้นตัวแล้ว และยังซุกตัวของีบต่อไปอีก นี่เป็นกิเลส
เครื่องเศร้าหมอง จงมีสติรู้ตัวทันทีที่ลืมตาตื่นขึ้น

 

​

ควรจะพักผ่อนนอนหลับมากน้อยเพียงใด

๒. เรื่องการหลับนอนล่ะครับ ผมควรจะนอนมากน้อยเพียงใด

อย่าถามผมเลย ผมตอบให้ท่านไม่ได้ บางคนหลับนอนคืนละประมาณ ๔ ชั่วโมงวก็พอ อย่างไรก็ตามสิ่งที่สำคัญก็คือ ท่านเฝ้าดูและรู้จักตัวของท่านเอง ถ้าท่านนอนน้อยจนเกินไป จิตก็จะตื้อเฉื่อยชาหรืซัดส่าย จงหาสภาวะที่พอเหมาะกับตัวท่านเอง ตั้งใจเฝ้าดูกายและจิตจนท่านรู้ระยะเวลาที่นอนหลับที่พอเหมาะสำหรับท่าน ถ้าท่านณู้สึกตื้นตัวแล้ว และยังซุกตัวของีบต่อไปอีก นี่เป็นกิเลสเครื่องเศร้าหมอง จงมีสติรู้ตัวทันทีที่ลืมตาตื่นขึ้น


๓. เรื่องการขับขบฉันล่ะครับ ผมควรจะฉันอาหาร มากน้อยเพียงใด

การขบฉันก็เหมือนกับการหลับนอน ท่านต้องรู้จักตัวของท่านเอง อาหารต้องบริโภคให่เพียงพอตามความต้องการของ
ร่างกาย จงมองอาหารเหมือนยารักษาโรค ท่านฉันมากเกินไปจยง่วงนอนหลังฉันอาหารหรือเปล่า และท่านอ้วนขึ้นทุกวัน หรือเปล่า จงหยุดแล้วสำรวจกายและจิตของท่านเอง ไม่จำเป็น
ต้องอดอาหาร จงทดลองฉันอาหารตามปรมาณมาก น้อยต่างๆ หาปริมาณที่พอเหมาะกับร่างกายของท่านใส่อาหารที่จะฉันทั้งหมดลงในบาตรแบบธุดงควัตร แล้วท่านจะกะปริมาณอาหารที่จะฉันได้ง่าย เฝ้าดูตัวท่านเองอย่างถี่ถ้วน ขณะที่ฉันจงรู้จักตัวเอง สาระสำคัญของการฝึกปฏิบัติของเราเป็นอย่างนี้
ไม่มีอะไรพิเศษที่ต้องทำมากกว่านี้ จงเฝ้าดูเท่านั้น สำรวจท่านเอง เฝ้าดูจิต แล้วท่านจะรู้ว่า อะไรคือสภาวะที่พอเหมาะสำหรบ
การฝึกปฏิบัติของท่าน

 

​

ควรจะศึกษาพระไตรปิฎกด้วยหรือไม่ในการฝึกปฏิบัติ

๔. จิตของชาวเอเชียและตะวันตกแตกต่างกันหรือไม่ครับ

โดยพื้นฐานแล้วไม่แตกต่างกัน ดูจากภายนอกขบนธรรมเนียงประเพณีและภาษาที่ใช้อาจดูต่างกัน แต่จิตของมนุษย์นั้นเป็นธรรมชาติซึงเหมือนกันหมด ไม่ว่าชาติใด ภาษาใด ความโภลและความเกลียดก็มีเหมือนกัน ทั่งในจิตของชาวตะวันออกหรือชาวตะวันตก ความทุกข์และความดับททุกข์ก็เหมือนกันทุกๆคน

๕. เราควรอ่านตำรามากๆ หรือศึษาพระไตรปิฏกด้วยหรือไม่ครับ ในการฝึกปฏิบัตินี่

พระธรรมของพระพุทธเจ้านั้น ไม่อาจค้นพบได้ด้วยตำราต่างๆ ถ้าท่านต้องการจะรู้เห็นจริงด้วยตัวของท่านเองว่าพระพุทธเจ้าทรง
ตรัสสอนอะไร ท่านไม่จำเป็นต้องวุ่นวายกับตำราเลย จงเฝ้าดูจิตของท่านเอง พิจารณาให้รู้เห็นว่า ความรู้สึกต่างๆ (เวทนา) เกิดขึ้น
และดับไปได้อย่างไร ความนึกคิดเกิดขึ้นและดับอย่างไร อย่าได้ผูกพันอยู่กับสิ่งใดเลย จงมีสติอยู่เสมอ เมื่อมีอะไรๆเกิดขึ้นให้ได้รู้ได้
เห็น นี่คือทางบรรลุถึงสัจธรรมของพระพุทธองค์ จงปฏิบัติธรรมดาตามธรรมชาติ ทุกสิ่งทุกอยางที่ท่านทำขณะที่นี่ เป็นโอกาสแห่ง
การฝึกปฏิบัติ เป็นธรรมะทั้งหมด เมื่อท่านทำวัตรสวดมนต์อยู่ พยายามให้มีสติ ถ้าท่านกำลังเทกระโถนหรือล้างส้วมอยู่ อย่าคิดว่า
ท่านกำลังทำบุญทำคุณให้กับผู้หนึ่งผู้ใด มีธรรมะอยู่ในการเทกระโถนนั้น อย่ารู้สึกว่าท่านกำลังฝึกปฏิบัติอยู่เฉพาะเวลานั่งขัดสมาธิเท่านั้น
พวกท่านบางคนบ่นงว่าไม่มีเวลาพอท่จะทำสมาธิภาวนา แล้วเวลาหายใจเล่ามีเพียงพอไหม? การทำสมาธิภาวนาของท่าน คือการมีสติ
ระลึกรู้ และการรักษาจิตให้เป็นปกติตามธรรมชาติในการกระทำทุกอิริยาบถ

 

​

ทำไมจึงไม่มีการสอบอารมณ์กับอาจารย์ทุกวัน

๖. ทำไมพวกเราจึงไม่มีการสอบอารมณ์กับอาจารย์ทุกวันเล่าครับ

ถ้าท่านมีคำถาม เชิญมาถามได้ทุกเวลา แต่ที่นี้เราไม่จำเป็นจะต้องมีการสอบอารมณ์กันทุกวัน ถ้าผมตอบปัญหาเล็กๆน้อยๆทุกปัญหา ของท่าน ท่านก็จไม่มีทางรู้เท่าทันกับการเกิดดับของความ
สงสัยในใจของท่านเป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งที่ท่าน
ต้องเรียนรู้ที่จะสำรวจตัวท่านเอง สอบถามตัวท่านเอง จงตั้งใจฟังพระธรรมเทศนาทุกๆครั้งแล้ว จงนำเอาคำสอนนี้
ไปเปรียบเทียบกับการฝึกปฏิบัติของท่านเองว่าเหมือนกันหรือไม่ ต่างกันหรือไม่ ทำไมท่านจึงมีความสงสัยอยู่ ใครคือผู้ที่สงสัยนั้น โดยการสำรวจตัวเองเท่านั้นจะทำให้ท่านเข้าใจได้

 

​

ควรทำอย่างไรเมื่อสงสัยเกิดขึ้น

๗. บางครั้งผมกังวลใจอยู่กับพระวินัยของพระสงฆ์ ถ้าผมฆ่าแมลงโดยบังเอิญแล้ว จะผิดไหมครับ

ศีลหรือพระวินัยและศีลธรรม เป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งต่อการฝึกปฏิบัติของเรา แต่ท่านต้องไม่ยึดมั่นถือมั่นในกฏเกณฑ์ต่างๆ อย่างงมงายในการฆ่าสัตว์ หรือการละเมิดข้อห้ามอื่นๆนั้น มันสำคัญที่เจตนา ท่านย่อมรู้แก่ใจของท่านเอง อย่าได้กังวลกับเรื่องพระวินัยให้มากจนเกินไป ถ้านำมาปฏิบัติอย่างถูกต้อง ก็จะช่วยส่งเสริมการปฏิบัติ และพระภิกษุบางรูปกังวลกับกฎเกณฑ์เล็กๆ
น้อยๆ มากเกินไปจนนอนไม่เป็นสุข พระวินัยไม่ใช่ภาระที่ต้องแบก
ในการปฎิบัติของเราที่นี้มีรากฐานคือพระวินัย พระวินัยรวมทั้งธุดงควัตรและการปฎิบัติภาวนา การมีสติและการสำรวมระวังในกฏระเบียบต่างๆ ตลอดจนในศีล ๒๒๗ ข้อนั้น ให้คุณประโยชน์อันใหญ่หลวง ทำให้มีความเป็นอยู่อย่างเรียบง่าย ไม่ต้องพะวงว่าจะต้องทำตนอย่างไร ดังน้นท่านก็หมดเรื่องต้องครุ่นคิด และมีสติดำรงอยู่แทน พระวินัยทำให้พวกเราอยู่ด้วยกันอย่างกลมกลืน และชุมชนก็ดำเนินไปอย่างราบรื่น ลักษณะภายนอกทุกๆคนดูเหมือนกัน และปฏิบัติอย่างเดียวกัน พระวินัยและศีลธรรม เป็นบันไดอันแข็งแกร่งนำไปสู่สมาธิยิ่งและปัญญายิ่ง โดยการปฏิบัติอย่างถูก
ต้องตามพระวินัยของพระสงฆ์และธุดงควัตร ทำให้เรามีความเป็นอยู่อย่างง่ายๆ และต้องจำกัดจำนวนบริขารของเราด้วย
ดังนั้นที่นี้เราจึงควรมีการปฏิบัติที่ครบถ้วนตามแบบของพระพุทธเจ้า คือ การงดเว้นจากความชั้วและทำความดี มีความ เป็นอยู่อย่างง่ายๆ ตามความจำเป็นขั้นพื้นฐาน ชำระจิตให้บริสุทธิ์ โดยการเฝ้าดูจิตและกายของเราในทุกๆอิริยาบท เมื่อนั่งอยู่ ยืนอยู่ เดินอยู่ หรือนอนอยู่ จงรู้ตัวของท่านเอง

๘. ผมควรจะทำอย่างไรครับเมื่อผมสงสัย บางวันผมวุ่นวายใจด้วยความสงสัยในเรื่องปฏิบัต หรือในความคืบหน้าของผม หรือในอาจารย์

ความสงสัยนั้นเป็นเรื่องปกติธรรมดา ทุกๆคนเริ่มต้นด้วยความสงสัย ท่นอาจได้เรียนรู้อย่างมากจากความสงสัยนั้น ที่สำคัญก็คือ ถ้าท่านยังถือเอาความสงสัยนั้นเป็นตัวเป็นตน นั่นคืออย่าตก เป็นเหยื่อของความสงสัย ซึ่งจะทำให้จิตใจของท่านหมุนวนเป็นวัฏฏะ
อันไม่มีที่สิ้นสุด แทนที่จะเป็นเช่นั้น จงเฝใดูกระบวนการเกิดดับของความสงสัย ของความฉงนสนเท่ห์ ดูว่าใครคือผู้ที่สงสัย ดูว่าความสงสัยนั้นเกิดขึ้นและ ดับไปอย่างไร และท่านจะไม่ตกเป็นเหยื่อของความสงสัยอีกต่อไป
ท่านจะหลุดพ้นออกจากความสงสัยและจิตของท่านก็จะสงบ ท่านจะเห็นว่า สิ่งทั้งหลายเกิดขึ้นและดับไปอย่างไร จงปล่อยวางสิ่งต่างๆที่ท่านยังยึดมั่นอยู่ ปล่อยวางความสงสัยของท่านและเพียงแต่เฝ้าดู นี่คือสิ่งที่สิ้นสุดของควาสงสัย

๙. ท่านอาจารย์มีความเห็นเกี่ยวแก่วิธีปฏิบัติ(วิธีภาวนา)วิธีอื่นๆอย่างไรครับ ทุกวันนี้ดูเหมือนว่าจะมีอาจารย์มากมาย และมีแนวทางการทำสมาธิ

วิปัสสนาหลายแบบ จนทำให้สับสน มันก็เหมือนกับการจะเข้าไปในเมือง บางคนอาจจะเข้าเมืองทางทิศเหนือ ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ ฯลฯ ทางถนนหลายสาย โดยมากแล้วแนวทางภาวนา ก็แตกต่างกันแต่เพียงรูปแบบเท่านั้น
ไม่ว่าท่านจะเดินทาสายหนึ่งสายใด เดินช้าหรือเดินเร็ว ถ้าท่านมีสติอยู้เสมอ มันก็เหมือนกันทั้งนั้น ข้อสำคัญที่สุดก็คือแนวทางภาวนาที่ดีและถูกต้องจะต้องนำไปสู่การไม่ยึดมั่นถือมั่น ลงท้ายแล้ว ก็ต้องปล่อยแนวทางการภาวนาทุกรูปแบบด้วย ผู้ปฏิบัติต้องไม้ยึดมั่นแม้ในตัวอาจารย์แนวทางใดที่นำไปสู่การปล่อยวาง สู่การไม่ยึดมั่นถือมั่นก็เป็นทางปฏิบัติที่ถูกต้อง ท่านอาจจะอยากเดินทาง
เพื่อศึกษาอาจารย์อื่นอีก และลองปฏิบัติตามแนวทางอื่นบ้างก็ได้ พวกท่านบางคนก็ทำเช่นนั้น นี้เป็นความต้องการ
ตามธรรมชาติ ท่านจะรู้ว่าแม้ได้ถามคำถามนับพันคำถามก็แล้ว และมีความรู้เรื่องแนวทางปฏิบัติอื่นๆก็แล้ว ก็ไม่อาจจะนำท่านเข้าถึงสัจจะธรรมได้ในที่สุดท่านก็จะรู้สึกเบื่อหน่าย ท่านจะรู้ว่า เพียงแต่หยุด และสำรวจตรวจสอบดูจิตใจของท่านเองเท่านั้น ท่านก็จะรู้ว่าพระพุทะเจ้าตรัสสอนอะไร
ไม่มีประโยชน์ที่แสวงหาออกไปนอกตัวเอง ผลที่สุดท่านต้องหันกลับมาเผชิญหน้ากับสภาวะที่แท้จริงของตัวท่นเอง ตรงนี้แหละที่ท่านจะเข้าใจ ธรรมะได้

๑๐. มีหลายครั้งหลายหนที่ดูเหมือนว่าพระหลายรูปที่นี่ไม่ฝึกปฏิบัติ ดูท่านไม่ใส่ใจธรรม หรือขาดสติ เรื่องนี้กวนใจผม

มันไม่ถูกต้องที่จะคอยจับตาดูผู้อื่น นี้ไม่ช่วยการฝึกปฏิบัติของท่านเลย ถ้าท่านรำคาญใจก็จงเฝ้าดูความรำคาญในใจของท่านเลย ถ้าศีลของผู้อื่นบกพร่อง หรือเขาเหล่านั้นไม่ใช่พระที่ดี ก็ไม่ใช่เรื่องของท่านที่จะไปตัดสิน ท่านจะไม่เกิดปัญญา การจับตาดูผู้อื่น พระวินัยเป็นเครื่องช่วยในการทำสมาธิภาวนาของท่าน ไม่ใช่อาวุธสำหรับใช้ติเตียนหรือจับผิดผู้อื่น ไม่ใครสามารถฝึกปฏิบัติให้ท่านได้ หรือท่านก็ไม่สามารถปฏิบัติให้ผู้อื่นได้ จงมีสติใส่ใจในการฝึกปฏิบัติของตัวท่านเอง และนี่คือแนวทางของการปฏิบัติ

๑๑. ผมระมัดระวังอย่างยิ่งที่จะสำรวมอินทรีย์ ผมทอดสายตาลงต่ำเสมอ และกำหนดสติอยู่กับการกระทำทุกอย่าง แม้ในเรื่องเล็กๆน้อยๆ เช่นขณะที่กำลังฉันอาหารอยู่ ผมใช้เวลานานและพยายามรู้

สำผัสทุกอย่าง เป็นต้นว่า เคี้ยวรู้รส กลืน ฯลฯ ผมกำหนดรู้ด้วยความตั้งใจทุกขั้นตอนและระมัดระวังผม ผมปฏิบัติถูกต้องหรือไม่ครับ
การสำรวอินทรีย์นั้นเป็นการปฏิบัติถูกต้องแล้ว เราจะต้องมีสติในการฝึกเช่นนั้นตลอดทั้งวัน แต่อย่าควบคุมให้มากเกินไป เดินฉัน และปฏิบัติตนให้เป็นธรรมชาติ ให้มีสติระลึกรู้ตามธรรมชาติ
ถึงสิ่งที่กำลังเป็นไปในต้วท่าน อย่าบีบบังคับการทำสมาธิภาวานาของท่าน และอย่าบีบบังคับตนเองไปจนดูน่าขัน ซึ่งก็เป็นตัณหาอีกอย่างหนึ่งจงอดทน ความอดทนและความทนได้เป็นสิ่งจำเป็น ถ้าท่านปฏิบัติตนเป็นปกติตามธรรมชาติ และมีสติระลึกรู้อยู่เสมอปัญญาที่แท้จะเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติด้วย

 

​

จำเป็นไหมที่ต้องนั่งภาวนาให้นานๆ

๑๒. จำเป็นไหมครับที่จะต้องนั่งภาวนาให้นานๆ

ไม่จำเป็นต้องนั่งภาวนานานนับเป็นหลายชั่วโมง บางคนคิดว่ายิ่งนั่งภาวนานานเท่าใด ก็ยิ่งจะเกิดปัญญามากเท่านั้น ปัญญาที่แท้เกิดจากการที่เรามีสติในทุกๆอิริยาบท การฝึกปฏิบัติของท่าน
ต้องเริมขึ้นทันทีที่ท่านตื่นนอนตอนเช้า และต้องปฏิบัติให้ต่อเนื่องไปจนกระทั่งนอนหลับไปอย่าไปห่วงว่าท่านต้องนั่งภาวนาให้นานๆสิ่งสำคัญก็คือ

ท่านเพียงแต่เฝ้าดู ไม่ว่าท่านจะเดินอยู่หรือนั่งอยู่
หรือกำลังเข้าห้องน้ำอยู่แต่ละคนต่างก็มีทางชีวิตของตนเอง บางคนต้องตาย เมื่อมีอายุ ๕๐ ปี บางคนเมื่ออายุ ๖๕ ปี และบางคนเมื่ออายุ ๙๐ ปี ฉันใดก็ฉันนั้น ปฏิปทาของท่านทั้งหลาลก็ไม่
เหมือนกัน อย่างคิดมากหรือิกังวลใจในเรื่องนี้เลย จงพยายามมีสติ และปล่อยทุกสิ่งให้เป็นไปตามปกติของมัน แล้วจิต
ของท่านก็จะสงบมากขึ้นในสิ่งแวดล้อมทั้งปวงมันจะสงบนิ่งเหมือนหนองน้ำใสในป่าที่บรรดาสัตว์ป่าสวยงาม
และหายากจะมาดื่มน้ำในสระนั้นท่านจะได้เห็นความมหัศจรรย์และแปลกประหลาดทั้งหลายเกิดขึ้นและดับไปแต่ท่านก็จะสงบอยู่เช่นเดิม ปัญหาทั้งหลายจะบังเกิดขึ้นแต่ท่านจะรู้ทันมันได้ทันที นี่แหละคือศานติสุขของพระพุทธเจ้า

๑๓. ผมยังคงมีความนึกคิดต่างๆมากมาย จิตของผมฟุ้งซ่านมากทั้งๆที่ผมพยายามจะมีสติอยู่

อย่างวิตกในเรื่องนี้เลย พยายามรักษาจิตของท่านให้อยู่กับปัจจุบัน เมื่อเกิดรู้สึกอะไรขึ้นมาภายในจิตก็ตาม จงเฝ้าดูมันและปล่อยวางแล้วจิตก็จะเข้าถึงสภาวะปกติตามธรรมชาติของมันไม่มีการ
แบ่งแยกระหว่างความดีและความชั่ว ร้อนและหนาว ไม่มีเรา ไม่มีเขา ไม่มีตัวตนเลย อะไรอะไรก็เป็นของมันอยู่อย่างนั้น จงรู้จักตัวเองด้วนการปฏิบัติตนเป็นปกติตามธรรมชาติ และเฝ้าดู เมื่อเกิดสงสัย จงเฝ้าดูมันเกิดขึ้นและดับไป มันก็ง่ายๆอย่ายึดมั่นถือมั่นกับสิ่งใดทั้งสิ้น เหมือนกับว่าท่านกำลังเดินไปตามถนน บางขณะท่านจะพบสิ่งกีดขวางอยู่ เมื่อท่านเกิดกิเลสเครื่องเศร้าหมองจงรู้ทันมันและเอาชนะมันโดยปล่อยให้มันผ่านไปเสีย
อย่าไปคำนึงถึงกีดขวางที่ท่านได้ผ้านมากแล้วแย่าวิตกกังวลกับสิ่งที่ยังไม่ได้พบ จงอยู่กับปัจจุบัน ไม่ว่าท่านผ่านอะไรไปอย่าไปยึดมั่นไว้ ในที่สุดจิตก็จะบรรลุถึงความสมดุล ตามธรรมชาติของจิตและเมื่อนั้นการปฏิบัติก็จะเป็นเองโดยอัตโนมัติ ทุกสิ่งทุกอย่างจะเกิดขึ้นและดับไปในตัวของมันเอง

๑๔. ท่านอาจารย์เคยพิจารณา "สูตรของเว่ยหลาง" ของพระสังฆปรินายก (นิกายเซ็น) องค์ที่หกบ้างไหมครับ (ท่านเว่ยหลางหรือท่านฮุยเหนิง)

ท่านฮุยเหนิงมีปัญญาเฉียบแหลมมาก คำสอนของท่านลึกซึ้งยิ่งนักไม่ใช่ของง่ายที่ผู้เริ่มต้นปฏิบัติจะเข้าใจได้ ถ้าท่านปฏิบัติตามศีลและด้วยความอดทนท่านก็จะเข้าใจได้ในที่สุด ฤดูฝนนั้นวัน
หนึ่งพายุก็พัดเอาหลังคาโหว่ไปเขาไม่ขวนขวายที่จะมุงมันใหม่ จึงปล่อยให้ฝนรั่วอยู่อย่างนั้นหลายวันผ่านไปผมได้ไปถามถึงกุฏิของเขาเขาตอบว่า กำลังฝึกกานไม่ยึดมั่นถือมั่น
นี่เป็นการไม่ยึดมั่นถือมั่นโดยไม่ใช้หัวสมองถ้าท่านมีความเป็นอยู่ดี และเป็นอยู่ง่ายๆถ้าท่านอดทนและไม่เห็นแก่ตัวท่านก็จะเข้าใจถึงปัญญาของท่ายฮุยเหนิงได้

 

​

ในการปฏิบัติ จำเป็นที่จะต้องเข้าถึงฌาณไหม

๑๖. ในการปฏฺบัติของเราจำเป็นที่จะต้องเข้าถึงฌานหรือไม่ครับ

ไม่ ฌานไม่เรื่องจำเป็น ท่านต้องฝึกจิตให้มีความสงบและมีอารมณ์เป็นหนึ่ง (เอกัคคตา) อาศัยอันนี้สำรวจตนเองถ้าท่านได้ฌานในขณะฝึกปฏิบัตินี้ก็ใช้ได้เหมือนกัน
แต่อย่างไปติดหลงอยู่ในฌานหลายคนชะงักติดอยู่ในฌานมันทำให้เพลิดเพลินเมื่อไปเล่นกับมัน
ท่านต้องรู้ขอบเขตที่สมควร ถ้าท่านฉลาดท่านก็จะเห็นประโยชน์และขอบเขยของฌาน

๑๗. ทำไมเราต้องปฏิบัติตามธุดงควัตรเช่น ฉันอาหารเฉพาะแต่ในบาตรเท่านั้นเล่าครับ

ธดงควัตรทั้งหลาย ล้วนเป็นเครื่องช่วยเราทำให้ลายกิเลสเครื่องเศร้าหมองการปฏิบัติตามข้อที่ว่าให้ฉันอาหารแต่
ในบาตรทำให้เรามีสติมากขึ้น ระลึกว่าอาหารนั้นเหมือนยารักษาโรค ถ้าเราไม่มีกิเลสเครื่องเศร้าหมองแล้วมันก็ไม่สำคัญ
ว่าเราจะฉันอาย่างไรแต่เราอาศัยธุดงควัตรทำให้การปฏิบัติของเราเป็นไปอย่างง่ายๆ พระพุทธองค์ไม่ได้ทรงบัญญัติธุดงควัตร
ไว้ว่าเป็นสิ่งจำเป็นสำหรับพระภิกษุทุกองค์แต่พระพุทธองค์ทรงบัญญัติธุดงควัตรสำหรับพระภิกษุผู้ประสงค์จะปฏิบัติ
อย่างเคร่งครัด ธุดงควัตรเป็นส่วนที่เพิ่มขึ้นมาในศีลเพราะฉะนั้นช่วยเพิ่มความมั่นคงและความเข้มแข็งของจิตใจเรา ข้อวัตรทั้งหลายเหล่านี้มีไวให้ท่านปฏิบัติ อย่าคอยจับตาดูว่าผู้อื่นปฏิบัติอย่างไร

จงเฝ้าดูจิตของตัวท่านเองและดูว่าอะไรจะเป็น
ประโยชน์สำหรับท่าน กฏข้อที่ว่าเราต้องไปอยู่กุฏิ จะกุฏิใดก็ตามที่กำหนดไว้ให้เรา เป็นกฏที่เป็นประโยชน์เช่นเดียวกัน มันกันช่วยไม่ให้พระติดที่อยู่ถ้าผู้ใดจากไปแล้วกลับมาใหม่ก็จะ ต้องไปอยู่
กุฏิใหม่ การปฏิบัติของพวกเราเช่นนี้
คือไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งใด

๑๘. ถ้าหากการใส่อาหารทุกอย่างรวมลงในบาตรเป็นสิ่งจำเป็นแล้ว ทำไมท่านอาจารย์จึงม่ปฏิบัติด้วยเช่นเดียวกันครับ ท่านคิดว่าไม่สำคัญหรือครับ ที่ท่านอาจารย์ต้องทำเป็นตัวอย่างแก่ศิษย์

ถูกแล้ว อาจารย์ควรทำเป็นตัวอย่างแก่ศิษย์ของตน ผมไม่ถือว่าท่านติผม ท่านซักถามได้ทุกอย่างที่อยากทราบ แต่ว่ามันก็สำคัญที่ท่านต้องไม่ยึดอยู่กับอาจารย์ ถ้าดูจากภายนอกผมปฏิบัติ
ดีพร้อมหมดก็คงจะแย่มาก พวกท่านทุกคน
ก็จะพากันยึดในตัวผมยิ่งขึ้น แม้พระพุทธเจ้าเอง บางครั้งก็ตรัสให้สาวกปฏิบัติอย่างหนึ่งและพระองค์ก็ปฏิบัติอย่างหนึ่ง
ความไม่แน่ใจในอาจารย์ ของท่านก็ช่วยท่านได้ ท่านควรเฝ้าดูเกี่ยวกับปฏิกิริยาของตัวเอง ท่านไม่คิดบางหรือว่า อาจจะเป็นไปได้ที่ผมแบ่งอาหารจากบาตรใส่จานเพื่อไว้เลี้ยงดูชาวบ้านที่มาช่วยทำ
งานวัด
ปัญญา คือ สิ่งที่ท่านต้องเฝ้าดูและทำให้เจริญขึ้น รับเอาแต่สิ่งที่ดีจากอาจารย์ จงรู้เท่าทันการฝึกปฏิบัติของท่านเอง

ถ้าผมพักผ่อนในขณะที่ทุกคนทำความเพียรแล้ว ท่านจะโกรธหรือไม่
ถ้าผมเรียกสีน้ำเงินว่าแดง หรือเรียกผู้ชายว่าผู้หญิง
ก็อย่าเรียกตามผมอย่างหลับหูหลับตา
อาจารย์องค์หนึ่งของผมฉันอาหารเร็วมากแต่ฉันเสียงดังท่านสอนให้พวกเราฉันช้า และฉันอย่างมีสติผมเคยเฝ้าดูท่าน
รู้สึกขัดเคืองใจมาก ผมเป็นทุกข์ แต่ท่านไม่ทุกข์เลยผมเพ่งเล็ง แต่ลักษณะภายนอกอย่ายึดมั่นถือมั่นในกฎระเบียบและรูปแบบภายนอก
การมองออกไปนอกตัวเป็นการเปรียบเทียบแบ่งเขาแบ่งเรา ท่านจะไม่พบความสุขโดยวิธีนี้ และท่านจะไม่พบความสงบเลย ถ้าท่านมัวเสียเวลาแสวงหาคนที่ดีพร้อมหรือครูที่ดีพร้อม
พระพุทธเจ้าทรงสอนให้เราดูที่ธรรมะ ที่สัจจธรรม ไม่ใช่คอยจับตาดูผู้อื่น

 

​

เราจะเอาชนะกามราคะที่เกิดขึ้นได้อย่างไร

๑๙. เราจะเอาชนะกามราคะที่เกิดขึ้นระหว่างการฝึกปฏิบัติได้อย่างไรครับ บางครั้งผมรู้สึกเป็นทาสของความต้องการทางเพศ


กามราคะจะบรรเทาลงได้ด้วยการเพ่งพิจารณาถึงความน่าเกลียดโสโครก(อสุภะ) การยึดติดอยู่กับรูปร่างกายเป็นสุดโต่งข้างหนึ่งจงพิจารณาร่างกายเหมือนซากศพ และเห็นการเปลี่ยนแปลง
เน่าเปื่อย จำอันนี้ไว้และพิจารณาให้เห็นถึงความน่าเกลียดโสโครกของร่างกาย เมื่อมีกามราคะเกิดขึ้น ก็จะช่วยให้ท่านเอาชนะกามราคะได้

๒๐. เช่นเมื่อผมโกรธผมควรทำอย่างไรครับ

ท่านต้องแผ่เมตตา ถ้าท่านมีโทสะในขณะภาวนา ให้แก้ด้วยเมตตาจิต ถ้าใครทำให้โกรธอย่าโกรธตอบถ้าท่านโกรธตอบท่านจะยิ่งโง่กว่าเขา จงเป็นคนฉลาดสงสารเห็นใจเขาเพราะว่าเขากำลังได้ทุกข์
เพ่งอารมณ์เมตตาเป็นอารมณ์ภาวนาแผ่เมตตาไปยังสรรพสัตว์ทั้งหลายในโลก เมตตาเท่านั้นที่จะเอาชนะโทสะและความเกลียดได้

 

​

ความง่วงเหงาหาวนอน ทำให้ภาวนาลำบาก

๒๑. ผมง่วงเหงาหาวนอนอยู่มากครับทำให้ภาวนาลำบาก

มีวิธีเออาชนะความง่วงได้หลายวิธี ถ้าท่านอยู่ในที่มืดให้ย้ายไปอยู่ที่สว่าง ลืมตาขึ้น ลุกไปล้างหน้า ตบหน้าตัวเอง
หรือไปอาบน้ำ ถ้าท่านยังง่วงอยู่อีกให้เปลี่ยนอิริยาบถ เดินจงกรมให้มาก
หรือเดินถอยหลังความกลัวว่าจะเป็นชนอะไรเข้าจะทำให้ท่านหายง่วงถ้ายังง่วงอยุ่อีก ก็จงยืนนิ่งๆทำใจให้สดชื่น สมมติว่าขณะนั้นสว่างหรือนั่งริมหน้าผาสูงหรือบ่อลึก ท่านจะไม่กล้าหลับ ถ้าทำ
อย่างไรก็ไม่หายง่วงก็จงนอนเสียเอนกายลงอย่างสำรวมและรู้ตัวอยู่จนกระทั่งท่านหลับไป เมื่อท่านรู้สึกตัวจงลุกขึ้นทันทีอย่ามองดูนาฬิกาหรือหลับต่ออีก เริ่มต้นมีสติระลึกรู้ทันเมื่อท่านตื่น
ถ้าท่านง่วงอยู่ทุกวัน ลองฉันอาหารให้น้อยลงสำรวมตัวเองแล้วกลับไปนั่งดูใหม่อีกเฝ้าดูความง่วงและความหิว
ท่านต้องกะฉันอาหารให้พอดี เมื่อปฏิบัติต่อไปอีกท่านจะรู้สึกกระปรี้กระเปร่ามากขึ้น และฉันน้อยลง

๒๒. ทำไมเราจึงต้องกราบกันบ่อยๆครับ ที่นี่

การกราบนี้เป็นสิ่งสำคัญมากเป็นรูปแบบซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของการปฏิบัติ การกราบนี้ต้องทำให้ถูกต้อง
ก้มลงจนหน้าผากจรดพื้นวางศอกให้ชิดกับเข่าฝ่ามือทั้งสองราบอยู่ที่พื้นห่างกประมาณสามนิ้ว
กราบลงช้าๆมีสติรู้อาการของกาย การกราบช่วยแก้การถือตัวของเราได้เป็นอย่างดี เราควรกราบบ่อยๆเมื่อท่านกราบสามหนท่านควรตั้งจิตระลึกถึงพระคุณของพระพุทธเจ้า พระธรรมและพระสงฆ์
นั่นคือคุณลักษณะแห่งจิตอันสะอาด สว่างและสงบดังนั้นเราจึงอาศัยรูปแบบนี้ฝึกฝนตนเอง กายและจิตจะประสานกลมกลืนกันอย่าได้หลงผิดไปจับตาดูว่าผู้อื่นกราบอย่างไร ถ้าสมาเณรน้อยดูไม่ใส่ใจ
และพระผู้เฒ่าดูขาดสติก็ไม่ใช่เรื่องที่ท่านจะตัดสินใจบางคยอาจจะสอนยาก บางคนเรียนได้เร็ว บางคนเรียนได้ช้าการพิจารณาตัดสินผู้อื่นมีแต่จะเพิ่มความหยิ่งทนงตน จงเฝ้าดูตัวเองกราบบ่อยๆ
ขจัดความหยิ่งทนงตนออกไป
ผู้ที่เข้าถึงธรรมะได้อย่างแท้จริงแล้ว ท่านจะอยู่เหนือรูปแบบทุกๆอย่างที่ท่านทำ ก็มีแต่กานอ่อน้อมถ่อมตน
เดินก็ถ่อม ฉันก็ถ่อม ขับถ่ายก็ถ่อม ทั้งนี้ก็เพราะว่าท่านพ้นจากความเห็นแก่ตัวเสียแล้ว

 

​

อุปสรรคใหญ่ของลูกศิษย์ใหม่คืออะไร

๒๓. อุปสรรคใหญ่ของลูกศิษย์ใหม่ของท่านอาหารคืออะไรครับ
ทิฐิ ความเห็นและความนึกคิดเกี่ยวกับสิ่งทั้งปวงเกี่ยวกับตัวเขาเอง เกี่ยวกับการปฏิบัติภาวนา เกี่ยวกับคำสอนของพระพุทธเจ้า หลายๆท่านที่มาที่นี่ มีตำแหน่งการงานสูงในสังคมบางคนเป็น พ่อค้าสที่มั่งคั่งหรือได้ปริญญาต่างๆครูและข้าราชการ สมองของเขาเต็มไปด้วยความคิดเห็นต่อสิ่งต่างๆ เขาฉลาดเกินกว่าที่จะฟังผู้อื่น เปรียบเหมือนน้ำในห้วย ถ้าถ้วยมีน้ำสกปรกอยู่เต็ยถ้วยน้ำก็ใช้ประโยชน์อะไรไม่ได้

เมื่อได้เทน้ำเก่านั้นทิ้งไปแล้วเท่านั้น ถ้วยนั้นก็จะใช้ประโยชน์ไม่ได้ ท่านต้องทำจิตให้ว่างจากทิฐิ แล้วท่านจึงจะได้เรียนรู้การปฏิบัติ
ของเรานั้นอยุ่เหนือความฉลาดหรือความโง่ ถ้าท่านคิดว่าแนเก่ง ฉันรวย ฉันเป็นคนใหญ่คนโตฉันเข้าใจพระพุทธศาสนาแจ่มแจ้งทั้งหมด
เช่นนี้แล้ว ท่านจะไม่เห็นความจริงในเรื่องอนัตตาหรือความไม่ใช่ตัวตน ท่านจะมีแต่ตัวตน ตัวอันของฉันแต่พระพุทธศาสนาคือการละ
ตัวตน เป็นความว่าง เป็นความไม่มีทุกข์ เป็นนิพพาน

 

​

กิเลสเครื่องเศร้าหมองเป็นเพียงมายาหรือว่าของจริง

๒๔.กิเลสเครื่องเศร้าหมอง เช่นความโลภหรือความโกรธ เป็นเพียงมายาหรือว่าเป็นของจริงครับ

เป็นทั้งสองอย่าง กิเลสที่เราเรียกว่าราคะหรือความโลภ ความโกรธและความหลง นั้นเป็นเพียงแต่ชื่อ เป็นสิ่งที่ปรากฏขึ้นมา เช่นเดียวกับที่เราเรียกชามใหญ่ ชามเล็ก สวยหรืออะไรก็ตาม นี่ไม่
ใช่สภาพที่เป็นจริงแต่เป็นความคิดปรุงแต่งที่เราคิดปรุงขึ้นจากตัณหา ถ้าเราต้องการชามใหญ่ เราก็ว่าอันนี้เล็กไป ตัณหาทำให้เราแบ่งแยกความจริงก็คือ มันเป็นของมันอยู่อย่างนั้น ลองมามองแง่นี้บ้าง ท่านเป็นผู้ชายหรือเปล่า ถ้าตอบว่าเป็น นี่เป็นเพียงรูปร่างของสิ่งต่างๆ แท้จริงแล้วท่านเป็นส่วนประกอบของธาตุและขันธ์ ถ้าจิตเป็นอิสระแล้ว
จิตจะไม่แบ่งแยก ไม่มีใหญ่ไม่มีเล็ก ไม่มีเขาไม่มีเรา ไม่มีอะไรจะเป็นอนัตตาหรือความไม่ใช่ตัวตน แท้จริงแล้วในบั้นปลาย ก็ไม่มีทั้งอัตตาและอนัตตา(เป็นแต่เพียงชื่อเรียก)

๒๕. ขอความกรุณาท่านอาจารย์อธิบายเพิ่มเติมเกี่ยวกับกรรมด้วยครับ

กรรมคือ การกระทำ กรรม คือ การยึดมั่นถือมั่นกาย วาจาและใจ ล้วนสร้างกรรมเมื่อมีการยึดมั่นถือมั่น เราทำการจนเกิดความเคยชินเป็นนิสัยซึ่งจะทำให้เราเป็นทุกข์ได้ในการข้างหน้า นี้เป็น ผลของการยึดมั่นถือมั่นของกิเลส เครื่องเศร้าหมองของเราที่เกิดขึ้นแล้วในอดีต ความยึดมั่นถือมั่นทั้งหลายจะทำให้เราสร้างกรรม สมมติว่าท่านเคยเป็นขโมยก่อนที่จะบวชเป็นพระ ท่านขโมยเขาทำให้เขาไม่เป็นสุข เมื่อท่านเป็นพระเวลาท่านนึกถึง
เรื่องที่ท่านทำให้ผู้อื่นหมดสุขแล้ว ท่านก็ไม่สบายใจ
จงจำไว้ว่า ทั้งกายกรรม วจีกรรม และมโนกรรม จะเป็นเหตุปัจจัยให้เกิดผลในอนาคตได้ ถ้าท่านเคยนสร้างกรรมดี
ไว้ในอดีต และวันนี้ก็ยังจำได้ ท่านก็เป็นสุข......

๒๖. บางครั้งดูเหมือนว่าตั้งแต่ผมบวชเป็นพระมานี้ผมประสบความยากลำบากและความทุกข์มากขึ้น
ผมรู้ว่าพวกท่านบางคนมีภูมิหลังที่สะดวกสบายทางวัตถุมาก่อนและมีเสรีภาพ เมื่อเปรียบกันแล้ว ขณะนี้ท่านต้องเป็นผู้อยู่
อย่างสำรวมตนเอง และมักน้อยยิ่งนัก ซ้ำในการฝึกปฏิบัตินี้ ผมยังให้ท่านนั่งนานและคอยหลายชั่งโมง อาหารและดินฟ้าอากาศ
ก็จะต่างกันไปกับบ้านเมืองของท่าน แต่ทุกคนต้องผ่านความทุกข์ยากกันบ้าง นี่คือความทุกข์ที่จะนำไปสู่ความดับทุกข์อย่างนี้แหละ
ที่จะทำให้ท่านได้เรียนรู้ เมื่อท่านนึกโกรธ นึกสงสารตัวเอง นั่นแหละเป็น โอกาสเหมาะที่จะเข้าใจเรื่องของจิต พระพุทธเจ้าตรัสว่ากิเลสทั้งหลายเป็นครูของเรา ลูกศิษย์ทุกดคนก็เหมือนลูกของผม

ผมมีความเมตตาปราถนาดีต่อทุกคน ถ้าผมทำให้ทุกข์ยากก็เพื่อประโยชน์ของท่านเอง ผู้ที่มีการศึกษาน้อยมีความรู้ทางโลกน้อยจะฝึกปฏิบัติได้ง่าย

๒๗. ผมเจริญสมาธิอภวานาจนจิตสงบผมควรทำอย่างไรต่อไป

นี่ก็ดีแล้ว ทำจิตให้เป็นสมาธิ ใช้พิจารนาจิตและกาย ท่านจะรู้ถึงควาามสงบที่แท้จริง ถ้าท่านยึดติดอยู่กับภาวะจิตที่สงบ
แล้วท่านจะเป็นทุกข์ เมื่อจิตไม่สงบฉะนั้นจึงปล่อยวางหมดทุกสิ่งแม้แต่ความสงบ

๒๘. ผมได้ยินท่านอาจารย์พูดว่าท่านเป็นห่วงลูกศิษย์ที่พากเพียรมากใช่ไหมครับ

ถูกแล้วผมเป็นห่วง ผมเป็นห่วงว่าเขาเอาจริงเอาจังจนเกินไป เขาพายายามจนเกินไปแต่ขาดปัญญา เขาเคี่ยวเข็ญตนเองไปสู่ความทุกข์โดยไม่จำเป็น อย่างนี้เป็นความพยายามมากเกินไปคนทั่วไปก็เช่นกัน พวกเขาไม่รู้ถึงสภาพเป็นจริงของสิ่งทั้งปวง สังขารทั้งปวง จิตและร่างกายล้วเป็นของไม่เที่ยง บางคนคิดว่าเขารู้ เขาวิพากษ์วิจารจับตามองและลงความเห็นเอาเอง อย่างงี้ก็ตามใจเขา ทิฐิของใครก็ปล่อยให้เป็นของคนนั้นถ้าเราคิดว่าคนอื่นด้อยกว่ากดรือดีกว่ากรือเสมอกันกับเราเราก็ตกทางโค้ง
ถ้าเราแบ่งเขาแบ่งเราเราก็จะเป็นทุกข์

๒๙. ผมได้เจริญสมาธิภาวนามาหลายปีแล้ว

ใจผมเปิดกว้างและสงบระงับเกือบจะในทุกสภาพการเวลานี้ผมอยากจะย้อนหลัง และฝึกทำสมาธิชั้นสูงหรือฝึกฌานครับ
จะทำอย่างนั้นก็ได้เป็นการฝึกจิตที่มีประโยชน์ ก็เหมือนกับอยากนั่งภาวนานานๆท่านจะไม่ยึดติดอยู่ในสมาธิจิต แต่จริงๆแล้วการฝึกนี้ไม่ได้ขึ้นอยู่กับท่วงท่าอิริยาบถต่างๆ แต่นี่เป็นการมองตรงเข้าไปในจิต นี่คือปัญญาเมื่อท่านพิจารณาในเรื่องของจิต
แล้วท่านก็จะเกิดปัญญารู้ถึงของเขตของสมาธิเมื่อท่านได้ฝึกปฏิบัติและเข้าใจจริงเรื่องการไม่ยึดมั่นถือมั่นจะช่วยท่านในการสอนผู้อื่น
หรือท่านจะหวนกลับไปฝึกฌานก็ได้ถ้าท่านมีปัญญารู้แล้วที่จะไม่ยึดถือในสิ่งใด

๓๐. ขอความกรุณาท่านอาจารย์ทบทวนใจความสำคัญของการสนทนานี้ด้วยครับ

ท่านต้องสำรวจตัวเองรู้ว่าท่านเป็นใครรู้ทันกายและจิตใจของท่าน จงรู้ความพอดีพอเหมาะสำหรับตัวท่าน ใช้ปัญญาในการฝึกปฏิบัติจงมีสติรู้ว่าอะไรเป็นอยู่ท่านจะมองเห็นทุกข์ เหตุแห่งทุกข์ และความดับไปแห่งทุกข์
แต่ท่านต้องมีความอดทน และต้องทนได้ ท่านจะค่อยๆได้เรียนรู้

อย่าปฏิบัติเคร่งเครียดจนเกินไป อย่ายึดติดอยู่กับรูปแบบภายนอก จงเป็นปกติตามธรรมชาติพระวินัยของพระสงฆ์และกฎระเบียบของวัดสำคัญมาก ทำให้เกิดบรรยากาศที่เรียบง่ายและประสานกลมกลืน แต่จำไว้ว่าความสำคัญของพระวินัยของพระสงฆ์คือการเฝ้าดูเจตตนาและสำรวมจิต ท่านต้องใช้ปัญญาอย่าแบ่งเขาแบ่งเรา
ดังนั้นจงอดทนและฝึกให้มีคุณธรรมมีความเป็นอยู่อย่างง่ายๆเดป็นปกติตามธรรมชาติ เฝ้าดู้จิต นี่แหละคือการปฏิบัติของเรา
ซึ่งจะนำไปสู่ความไม่เห็นแก่ตัว และความสงบสันติ

 

​

ของฝากท้ายเล่ม

ตัวเปล่า

เจ้าเกิดมา ก็มา แต่ตัวเปล่า
ใครหอบเอา สมบัติมา ก็หาไม่
ถึงคราวจาก ทอดทิ้งไว้ มิเอาไป
ติดตามได้ แต่บาปบุญ ของเจ้าเอง
อันสมบัติ พัสถาน บริวารพร้อม
จักห้อมล้อม เราได้ เพียงชั่วหน
พอชีพดับ ทับถมดิน สิ้นฝูงชน
เหลือเพียงตน ไปเดี่ยว แต่เดียวดาย

อย่าโลภมาก อยากใมหญ่ ใจวุ่นยิ่ง
จงแย่งชิง ข่มเหงเขา เอาแต่ได้
จะฉ้อโกง เบียดเบียนเขา ทำไม
ไม่เห็นใคร เอาไปด้วย เมื่อม้วยมรณ์


มองตนเอง

โทษคนอื่น มองเห็น เป็นภูเขา
โทษของเรา ไม่เห็น เท่านเส้นขน
กลิ่นคนอื่น เหม็นเบื่อ จนเหลือทน
กลิ่นของตน ถึงเหม็น ไม่เป็นไร
คนใจบุญ ยิ้มแย้ม จิตแจ่มใส
มีดวงใจ สะอาด ดูเหมาะสม
สร้างความดี ที่ถูก ปลูกนิยม
ไม่โสมม ดั่งคนโลภ ชองกอบโกย
คนโลภมาก อยากใหญ่ ใจเถื่อนนรก
ไม่เห็นอก คนอื่นเขา เอาแต่ได้
ถึงคนอื่น จะหิวโหย ช่างหัวใคร
เอาแต่ได้ ฝ่ายตน คนอัปรีย์
​